Η Αρκαδία έχει χαρακτηριστεί «arca deorum», «κιβωτός των θεών», δηλαδή, αν και το όνομά της δεν σημαίνει αυτό ακριβώς. Αδιαμφισβήτητα, όμως, η Αρκαδία είναι μια κιβωτός πολιτισμού.

Η μουσική, το θέατρο, όλες οι τέχνες βρήκαν γόνιμο έδαφος και άνθησαν στην καρδιά της Πελοποννήσου, με«οδηγό» τον θεό Πάνα και με φόντο το ειρηνικό, ποιμενικό της τοπίο.

Σήμερα θα περιηγηθούμε στο αρχαίο θέατρο του Ορχομενού, μιας από τις πιο παλιές πόλεις της Αρκαδίας. «Ορχομενός ο πολύμυλος», κατά τον Όμηρο, δηλαδή ο τόπος «με τα πολλά πρόβατα». Ο Παυσανίας συνδέει τον Ορχομενό με έναν από τους γιους του Λυκάωνα και καταγράφει τον πλήρη κατάλογο των βασιλέων του Ορχομενού που ήταν ταυτόχρονα βασιλείς της Αρκαδίας. 

Όταν ξέσπασαν οι Περσικοί Πόλεμοι ο Ορχομενός συμμετείχε στην Μάχη των Θερμοπυλών με 120 άνδρες και στην Μάχη των Πλαταιών με 600 άνδρες. Οι Λακεδαιμόνιοι μετέφεραν στον Ορχομενό όλους τους Αρκάδες αιχμαλώτους που ήταν σύμμαχοι των Αθηναίων, οι Αθηναίοι ωστόσο πολιόρκησαν την πόλη, την κατέλαβαν επειδή είχε φθαρμένα τείχη και πήραν πίσω τους ομήρους. Την εποχή που ιδρύθηκε η Μεγαλόπολη, ο Ορχομενός είχε την εξουσία σε γειτονικές πόλεις όπως η Θεισόα Ηλείας αλλά οι κάτοικοι τους μεταφέρθηκαν όλοι στη νέα μεγάλη πόλη.

Οι ανασκαφές έφεραν στο φως πολλά μνημεία, όπως ένα τμήμα της αρχαίας αγοράς, έναν ναό αφιερωμένο στην Αρτέμιδα Μασοπολίτιδα, ένα βουλευτήριο, αλλά και έναν προϊστορικό τάφο και μια γέφυρα της αρχαϊκής περιόδου. Το σημαντικότερο εύρημα, ήταν ένα θέατρο του 4ου - 3ου αιώνα π.Χ. χωρητικότητας 4.000 θέσεων.

Το θέατρο του Ορχομενού είναι από τα μεγαλύτερα του αρχαίου κόσμου. Εκεί, εκτός από παραστάσεις, γίνονταν και αγώνες προς τιμήν του Διονύσου. Στη θέση Καλπάκι, πίσω από το ύψωμα του Ορχομενού, σώζονται τα ερείπια μεσαιωνικού κάστρου που έχει ενσωματώσει υλικά από την αρχαϊκή οχύρωση της πόλης.

Το αρχαίο Θέατρο Ορχομενού βρίσκεται στην ανατολική πλαγιά του λόφου της ακρόπολης της αρχαίας πόλης και μέσα στην αρχαία αγορά, και από εκεί ο επισκέπτης βλέπει σε όλο της το μεγαλείο την εύφορη πεδιάδα της Κανδήλας.

Η βόρεια πλευρά του θεάτρου είναι φτιαγμένη πάνω στον φυσικό βράχο, αλλά η νότια εδραζόταν πάνω σε επιχώσεις. Το κοίλο του Θεάτρου έχει προσανατολισμό προς τα ανατολικά. Σήμερα σώζονται στο κατώτερο κεντρικό τμήμα του κοίλου 10 σειρές εδωλίων, καθώς και τρεις κλίμακες. Το θέατρο διιέθετε πάνω από 40 σειρές εδωλίων και η χωρητικότητά του υπερέβαινε τους 4.000 θεατές, όπως αναφέραμε. Στο κάτω όριο του κοίλου ξεχωρίζει η μαρμάρινη προεδρία. Τα καθίσματα της προεδρίας είναι μονολιθικά και διαθέτουν ενιαίο ερεισίνωτο και ερεισίχειρα στα άκρα. Κατά μήκος της πλάτης των καθισμάτων της προεδρίας διατηρείται τμήμα επιγραφής που αφορά στον χορηγό τους: «[ο δείνα] Επιγένειος αγωνοθετήσας Διονύσωι».

Το προσκήνιο και η σκηνή αναπτύσσονται στα ανατολικά . Από το σκηνικό οικοδόμημα σώζεται ο στυλοβάτης του προσκηνίου και οι τοίχοι της σκηνής. Στο ύψος της θεμελίωσης αποκαλύφθηκε δίχωρη σκηνή. Σε χαμηλό ύψος διατηρούνται οι δυο αναλημματικοί τοίχοι της σκηνής και νοτίως της σώζονται οι αναλημματικοί τοίχοι της ορχήστρας.

Ακόμα, στην βόρεια πλευρά της ορχήστρας σώζεται φρέαρ και αρράβδωτος κίονας με τη βάση έδρασης και τον πρώτο σφόνδυλό του. Μεταξύ των θρόνων υπάρχει μεγάλος στρογγυλός βωμός πάνω σε λίθινη τετράγωνη πλίνθο. Μπροστά από την βόρεια κερκίδα του θεάτρου απουσίαζαν οι προεδρίες, ενώ αντί αυτών υπάρχει ισχυρός αναλημματικός τοίχος που οριοθετεί την ορχήστρα.

Ο επισκέπτης του αρχαίου θεάτρου του Ορχομενού και του αρχαίου Ορχομενού θα περιηγηθεί στα λείψανα των αρχαίων μνημείων και θα νιώσει το μεγαλείο του Αρκαδικού πολιτισμού. Τα τέσσερα αρχαία θέατρα που σώζονται στην Αρκαδία μαρτυρούν και την αιώνια ανάγκη των Αρκάδων να καλλιεργούν τον πολιτισμό, τις ανθρώπινες αξίες και, τελικά, την ίδια τη ζωή.